Maliyyə Uçotu mövzu 2: Maliyyə Bərabərliyi nədir?

Müəssisə ehtiyatlara, pul vəsaitlərinə, borclara, avadanlıqlara və s. sahib olur. Bütün bunların isə yaranmasını və mövcud olma mənbəyini bilmək, onları qeydə almaq müəssisə üçün önəmlidir.  Müəssisəyə məxsus hər hansı bir:

• malın dəyəri;
• hardan və necə əldə olunması;
• borclarımızın kimə və nə qədər olması;
• Gəlir və xərcimizin nə qədər olması;
• onların yaranma mənbələri tipli məlumatların qeydə alınması maliyyə bərabərliyi vasitəsilə həyata keçirilir.

Bəs Maliyyə Bərabərliyi düsturu nədir və necə hesablanır?

Maliyyə bərabərliyinə diqqət etdikdə bərabərliyin sağında passivləri, sol hissəsində isə aktivləri görürük. Passivlərin tərkib hissəsinə öhdəlik, kapital, gəlir, xərc və dividend daxildir. 

Öhdəlik, kapital və gəlir aktivlərin yaranmasına səbəb olduğu halda, xərc və dividend aktivlərin azalmasına gətirib çıxarır. 

Bu elementlər eyni zamanda aşağıdakı maliyyə hesabatı formalarının elementləri hesab edilirlər. 

• Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat (Mühasibat balansı);
• Ümumi məcmu gəlir (Mənfəət və Zərərlər) haqqında hesabat;
• Kapitaldakı dəyişikliklər haqqında hesabat;
• Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat;
• Əhəmiyyətli uçot siyasəti və izahlı qeydlər.

Bunu daha yaxşı anlamaq üçün nümunə olaraq Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat formasına nəzər yetirək. Həmin düsturun çıxarışını aşağıdakı kimi göstərmək olar. İlk növbədə aktivlər Pul və Pul olmayan aktivlər üzrə 2 yerə bölməklə düsturumuzu aşağıdakı kimi yazaq:

Yuxarıdakı düsturda “Gəlirlər - Xərclər=Mənfəət” olmasını nəzərə alaraq pul vəsaitlərini aşağıdakı kimi gətirmək olar: 

İndi isə gəlin hər bir elementin izah və mahiyyətinə detallı nəzər yetirək:

Aktivlər nədir?

Aktivlər dedikdə müəssisənin nəzarətində olan, gələcəkdə müəssisəyə fayda gətirəcək və müəyyən bir dəyəri olan resurslar başa düşülür. Aktivlər 3 xüsusiyyəti qeyd edək:

• bizə aiddir; 
• dəyəri var;
• və bizə gəlir qazandırır. 

Məsələn, bizim binamız var, dəyəri təxminən 50.000-dir. Eyni zamanda biz həmin ofisdən gəlir qazanırıq, çünki fəaliyyətimiz həmin binada həyata keçir, biz bir tədris mərkəzi olaraq xidmətimizi həmin ofisdə həyata keçiririk. Bina bizim aktivimizdir, çünki bina aktivə məxsus hər 3 xüsusiyyəti özündə birləşdirir.

Aktivlər özləri də istifadə müddətinə görə 2 yerə bölünürlər: 

• uzunmüddətli aktivlər 
• qısamüddətli aktivlər. 

Bunu daha aydın şəkildə aşağıdakı sxemdə görmək olar:

Aktivləri daha yaxşı anlamaq üçün onları aşağıdakı 2 qrupa bölmək yaxşı olardı:

• real aktivlər 
• alacaq xarakterli aktivlər.

Real aktivlər - müəssisənin elə aktivləridir ki, müəssisə da­xi­lində onları real görmək olur. Məsələn, pul vəsaitləri, ehtiyatlar, ava­danlıqlar, qeyri-maddi aktivlər və s.

Alacaq xarakterli aktivlər - müəssisədən kənarda olub, qay­ta­rıl­ma­sına, yaxud qarşılığının ödənilməsinə qədər müəssisəyə aid olan aktivlərdir. Məsələn, debitor borcları, əvvəlcədən ödəmələr, verilmiş avans­lar və s. 

Qeyd edək ki, mühasiblərin ən çox çətinlik çəkdikləri hissə debitor xarakterli aktivləri bir-birindən ayırd etməkdir. Elə buna görə də Mütəxəssis Mühasib Yetişdirmə Proqramımız bu və digər mühasibatlığa dair bilikləri sadə və praktiki şəkildə öyrənməyiniz üçün nəzərdə tutulmuşdur. 

Öhdəlik nədir?

Öhdəliklər (liabilities) - müəssisənin keçmiş hadisələr nəticəsində yaran­mış və gələ­cək­də ona iqtisadi fayda gətirəcək resursların həmin müəs­sisədən axıb getməsinə səbəb olan borclarıdır. Başqa sözlə, öhdəliklər müəssisənin digər tərəflərə mal, pul və xidmət şəklində olan borclarıdır. 

- Məsələn, işçi əməyindən istifadə edirik, gəlir qazanırıq, ay sonunda işçi qarşısında öhdəliyimiz yaranır, biz əldə etdiyimiz gəlirdən işçiyə əmək haqqı öhdəliyidir. 

- Kommunal xidmətlərdən istifadə edirik, ay sonunda kommunal öhdəliyimiz yaranır, yaxud qazandığımız gəlirdən vergi ödəməliyik, dövlət qarşısında vergi öhdəliyimiz yaranmış olur. 

Öhdəliklər istifadə müddətinə görə iki yerə bölünür:

• qısamüddətli 
• uzunmüddətli öhdəliklər.

Qeyd: Bəzi öhdəliklər vardır ki, onlar heç vaxt uzunmüddətli ola bilməz. Bunlara misal olaraq, əmək haqqı öhdəliyi, bank overdraftları, vergi və sosial sığorta öhdəliklərini göstərmək olar. Yalnız uzunmüddətli öhdəliklərə isə təxirəsalınmış vergi öhdəlikləri aiddir.

Öhdəlikləri xarakterinə görə 2 yerə bölmək olar: 

• real öhdəliklər
• ehtimal olunan öhdəliklər. 

Real öhdəliklər dedikdə, artıq baş vermiş hadisə nəticəsində müəssisənin qarşılaşdığı və real qaytarma məcburiyyəti olan konkret məbləğlərdir.

Ehtimal olunan öhdəliklər isə müəssisənin hələ ki, qarşılaşmadığı, lakin gələcəkdə üzləşmə ehtimalı olan borclardır. 
 

Keçmişdə baş vermiş hadisə nəticəsində gələcəkdə üzləşmə ehtimalı 50%-dən aşağı olan öhdəliklərə şərti öhdəliklər, yaranma ehtimalı yüksək (50%-dən yuxarı) olan, lakin məbləği və ya tarixi qeyri-müəyyən olan öhdəliklərə qiymətləndirilmiş öhdəliklər deyilir.

Kapital nədir?

Kapital (equity capital) - müəssisənin aktivlərindən onun öhdəliklərini çıxdıqdan sonra qalan xalis aktivləridir. Kapitalın tərkibinə:

• nizamnamə kapitalı;
• bölüşdürülməmiş mənfəət; 
• əlavə kapital;
• ehtiyat kapitalı; 
• geri çıxılan kapital; 
• və emissiya gəliri kimi maddələr daxildir. 

Məsələn, biz nağd şəkildə pul ödəyərək 5000 AZN dəyərində nəqliyyat vasitəsi alırıq, kreditlə isə 1000 AZN dəyərində noutbuk alırıq. Nağd formada ödəniş edib aldığımız nəqliyyat vasitəsi bizim aktivimiz, kreditlə aldığımız noutbuk isə bizim öhdəliyimizdir, çünki həmin məbləğ bizim borcumuzdur və bu məbləğ hal-hazırda ödənmir.

Bu nümunədə aktivlərimizin dəyəri 5000 AZN, öhdəliyimizin dəyəri isə 1000 AZN-dir. Kapital= Aktiv- Öhdəlik olduğu üçün, 

Kapital= 5000-1000=4000

Gəlir nədir?

Gəlir - müəssisənin iqtisadi faydasının artmasıdır, bu isə istehsal olunan məhsul, xidmətlərin təqdim edilməsi, satışından əldə olunan məvacibdir. Bu isə aktivlərin artmasında, yaxud öhdəliklərin azalmasında öz əksini tapır.  

Bizim gəlirlərimizin mənbələri ola bilər:

Xərc nədir?

Xərc - müəssisənin iqtisadi faydasının azalmasıdır, mal və xidmətlərin istehsalında istifadə olunan resursların alınması üçün çəkilən xərclərin pul formasında əksidir. Bu isə aktivlərin dəyərinin azalmasında və ya itirilməsində, yaxud öhdəliklərin artmasında öz əksini tapır. 

Xərclər təsnifatına görə 2 yerə bölünür: 

Dividend nədir?

İngilis dilində bölünmə (“divide”) sözündən götürülüb sahibkarın mənfəətinin (gəlir-xərc) bölünməsindən əldə olunan paydır.

Dividend kapitalın elə bir azalmasıdır ki, bu azalma xərc hesabına deyil, yalnız mülkiyyətçinin kapitalı geri götürməsi və ya dividend çıxarışları zamanı baş verir.

Məsələn, “X” şirkətinin 20X9-cu il ərzində 50 000 AZN gəlir, 35 000 AZN xərci olmuşdur. Müəssisə əldə etdiyi 15 000 AZN mənfəətdən (50 000 - 35 000) öz təsisçisinə 5 000 AZN dividend ödənişi həyata keçirmişdir. Bu əməliyyatdan sonra müəssisənin cəmi bölüşdürülməmiş mənfəəti 10 000 AZN
(15 000 - 5 000) olacaqdır. Əgər müəssisə istəsə, növbəti illərdə bu məbləğdən də öz təsisçisinə dividend ödənişini həyata keçirə bilər. 

Maliyyə uçotunun bu və digər mövzularını daha dərindən təlimə qatılaraq öyrənə bilərsiniz. Daha ətraflı məlumat üçün buraya daxil olun.